Ενοχές
Η χώρα των σκιών
Το καϊκι που μετέφερε τον βιβλικό ήρωα Ιωνά στην Ταρσό, βρέθηκε, ξαφνικά, εν μέσω σφοδρής τρικυμίας. Το εβραϊκό πλήρωμα, αποδίδωντας το σοβαρό κίνδυνο σε κάποιες ανομολόγητες αμαρτίες, τράβηξε κλήρο για να ανακαλύψει τον αμαρτωλό. Ο Ιωνάς, φυγάς από τις εντολές του Θεού, προθυμοποιήθηκε να πηδήσει στην άγρια θάλασσα. Η ενοχή του στάθηκε η κινητήρια δύναμη της απόφασής του. Χιλιετηρίδες αργότερα, το ίδιο συναίσθημα, αλώβητο και ανενόχλητο, υπαγορεύει συμπεριφορές, επηρεάζει αποφάσεις, διαμορφώνει χαρακτήρες και ενίοτε οδηγεί σε παρορμητικές κινήσεις, εξίσου καταστρεπτικές και άστοχες όσο και αυτή του Ιωνά.
Δημιούργημα του ιουδαϊκό-χριστιανικού πολιτισμού, συναντιέται κατ’εξοχήν στις δυτικές κοινωνίες. Με εξαίρεση μερικές ακραίες μορφές ψυχοπαθητικών προσωπικοτήτων (όπως οι ψυχροί εκτελεστές), το αίσθημα της ενοχής είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχοσυναισθηματικής μας εμπειρίας. Ο καθένας μας συντηρεί μνήμες παιδικών ενοχών και φόβων τιμωρίας του.
Η μάθηση του ¨καλού και του κακού¨, του ¨δίκαιου¨και του άδικου¨, του ¨σωστού και του λάθους¨στηρίζεται όχι μόνον στην πειθώ και το παράδειγμα αλλά στην έντεχνη, χρησιμοποίηση της ενοχής. Κατά τη Γερμανίδα ψυχαναλύτρια, (και μαθήτρια του S. Freud), Melanie Klein, η βιωματική εμπειρία της ενοχής, στη σωστή της διάσταση, αποτελεί το ακρογωνιαίο λίθο της ηθικής διαπαιδαγώγησης του μικρού παιδιού. Η απουσία της οδηγεί σε αντικοινωνικές και, συχνά, ασύλληπτα ψυχρές και υπολογιστικές συμπεριφορές.
Στην αντιπέρα όχθη, της υπέρμετρης ενοχοποίησης, συνωστίζεται ένας μεγάλος αριθμός ατόμων, μόνιμα κυνηγημένων από Ερινύες και εφιάλτες. Πεπεισμένοι πως διέπραξαν κάτι ¨κακό και τρομερό, ανήθικο βδελυρό¨, κουβαλούν έντονα την αίσθηση της αποτυχίας και της αναπόφευκτης, επερχόμενης τιμωρίας. Στην πραγματικότητα, αυτοτιμωρούνται, με τα ψυχολογικά και συναισθηματικά βασανιστήρια που υποβάλλουν τον εαυτό τους. Η πάλη με τα συμπλέγματα ενοχής συνήθως γίνεται στην αρένα του άγχους, του φόβου, της θλίψης και της αυτο-υποτίμησης. Αγώνας άνισος που, πολύ συχνά, (αν όχι με knock–out).
Πολλές φορές, ψυχιατρικές διαταραχές όπως η σοβαρή μελαγχολία, η μανιοκαταθλιπτική ψύχωση και ορισμένες μορφές αλκοολισμού και παθολογικού τζόγου, εμπεριέχουν στην συμπτωματολογία τους ενοχικές σκέψεις, που σπάνια ανταποκρίνονται στην υπαρκτή πραγματικότητα. Είναι περισσότερο ιδεοληψίες και παραληρήματα που αρκετά συχνά βάζουν σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή του πάσχοντος: Πίσω από έναν μεγάλο αριθμό αυτοκτονιών κρύβεται και ένας φαύλος κύκλος ενοχοποιητικών πεποιθήσεων, τύψεων, βαθιάς ανασφάλειας και αυτοτιμωρητικών δραπετεύσεων.
Στο μοναχικό ταξίδι του πένθους, σχεδόν πάντα ανταμώνουμε την ενοχή σε κάποιο σημείο της διαδρομής. Συνήθως περαστική και φευγαλέα, άλλοτε πάλι, μόνιμη και διατηρητέα-αποδιοργανωτική και παραμορφωτική της όλης εμπειρίας. Σε πολλές περιπτώσεις η κυριαρχία της εποχής μπλοκάρει τις διαδικασίες του πένθους και το διαιωνίζει.
Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, η καθησυχαστική επέμβαση φίλων και συγγενών, εκκλησιαστικών μυστηρίων και τελετουργιών, είναι ανακουφιστική αν όχι και θεραπευτική.
Συχνά όμως, το ταξίδι στη χώρα των ενοχικών σκιών είναι ιδιωτικο, μυστικό και κρυφό. Ντροπή και τύψεις εμποδίζουν την αποκάλυψη και την παραδοχή. Καθοριστικός σ’αυτές τις στιγμές ο ρόλος της ψυχολογικής παρέμβασης και θεραπείας. Στο ξεδιάλυμα και την απομυθοποίηση των ενοχικών συμπλεγμάτων και στην αποδυνάμωση και απαλλαγή του φόβου των σκιών.
Ξαναζωγραφίζοντας τες με την ακίνδυνη μορφή της χάρτινης τίγρης.